Polacy mają głos. Sprawdź, co musisz wiedzieć o referendum!

15 października 2023 r. odbędzie się referendum ogólnokrajowe, w którym odpowiemy na cztery pytania dotyczące spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa polskiego. Przygotowaliśmy krótkie kompendium, w którym odpowiadamy na najważniejsze kwestie dotyczące referendum i udziału w nim.

Referendum to forma bezpośredniego decydowania przez obywateli, w drodze głosowania, o ważnych dla państwa sprawach. Już w pierwszym rozdziale konstytucji RP czytamy, że „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”, który „sprawuję władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”.

Referendum stanowi właśnie – obok plebiscytów i ustawodawczej inicjatywy obywatelskiej – narzędzie demokracji bezpośredniej, czyli takiej, w której to obywatele wprost decydują o prowadzonej przez państwo polityce. Jest to dopełnienie panującego we współczesnych państwach modelu demokracji przedstawicielskiej – w której decyzje w imieniu ogółu obywateli podejmują osoby wskazane przez nich w wyborach prezydenckich lub parlamentarnych.

Instytucja referendum istnieje w konstytucjach większości państw europejskich, jednak ich stosunek do przeprowadzania referendów jest różny. Z tej możliwości nigdy nie skorzystała Republika Federalna Niemiec, podczas gdy stosunkowo często (co kilka lat) korzystają z niej takie państwa jak Dania, Francja, Irlandia czy Włochy. Szczególnym przypadkiem jest Szwajcaria, gdzie referenda ogólnokrajowe przeprowadzane są obecnie zazwyczaj cztery razy do roku. Obywatele decydują w nich o ważnych kwestiach dotyczących funkcjonowania państwa i procedowanego prawa. 

Kiedy można przeprowadzić referendum?

Organizacja referendum ogólnokrajowego wynika w polskim prawie wprost z zapisów konstytucji RP. Ustawa zasadnicza wskazuje na trzy okoliczności, w których istnieje możliwość poproszenia o bezpośredni głos obywateli.

1) Zmiana konstytucji RP dotycząca jej trzech rozdziałów – I (dotyczącego ustroju państwa), II (dotyczącego praw, obowiązków i wolności obywatelskich) oraz XII (dotyczącego zmiany konstytucji RP). Zarządzane jest ono – po uchwaleniu ustawy zmieniającej konstytucję przez Senat – przez marszałka Sejmu na wniosek co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senatu lub prezydenta RP.
2) Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa. Zarządza je Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy liczby posłów lub Prezydent RP za zgodą Senatu.
3) Ratyfikacja umowy międzynarodowej. Zasady zarządzenia są takie same, jak w referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa.

Przepisy precyzuje ustawa o referendum krajowym z 14 marca 2003 r. 

Referenda w Polsce po 1989 r.

Po 1989 r. i przemianie ustrojowej w Polsce zorganizowanych zostało dotychczas łącznie 5 referendów ogólnokrajowych – dwa w 1996 r. (tzw. „uwłaszczeniowe” oraz „prywatyzacyjne”), referendum konstytucyjne w 1997 r., referendum dotyczące akcesji Polski do Unii Europejskiej w 2003 r. oraz referendum w roku 2015, dotyczące jednomandatowych okręgów wyborczych, finansowania partii politycznych i interpretacji zasad prawa podatkowego.

Zaplanowane na 15 października 2023 r. referendum będzie zatem szóstym referendum ogólnokrajowym od roku 1989 w Polsce. Decyzję o jego przeprowadzeniu podjął 17 sierpnia 2023 r. Sejm RP, popierając wniosek Rady Ministrów. Jest to referendum dotyczące spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa.

Kto może wziąć udział w referendum?

Udział obywatela w referendum jest prawem gwarantowanym przez Konstytucję RP. 

Prawo do wzięcia udziału w referendum mają pełnoletni obywatele polscy, którzy najpóźniej w dniu referendum kończą 18 lat, nie są pozbawieni sądownie praw publicznych lub praw wyborczych, lub nie są wyrokiem sądu ubezwłasnowolnieni.

Udział w referendum jest dobrowolny. Choć referendum 15 października 2023 r. odbywa się w tym samym dniu i w tych samych lokalach, co wybory parlamentarne, to udział w wyborach nie zobowiązuje do udziału w referendum i odwrotnie. Komisja wyborcza odnotuje jednak odmowę udziału w wyborach lub referendum (odmowę pobrania karty do głosowania), jeśli taka będzie.

Gdzie można zagłosować w referendum?

Zgodnie z zapisami Ustawy o referendum ogólnokrajowym, jeśli referendum odbywa się w tym samym dniu, w którym odbywają się wybory do Sejmu i Senatu, „głosowanie przeprowadza się w obwodach głosowania utworzonych dla właściwych wyborów i na podstawie spisów wyborców sporządzonych dla tych wyborów”. 

Oznacza to, że aby oddać głos w referendum należy udać się 15 października 2023 r. w godzinach od 7.00 do 21.00 do lokalu obwodowej komisji wyborczej, właściwej dla miejsca zameldowania na pobyt stały.

Zameldowani na pobyt stały są automatycznie dołączani do rejestru wyborców w danym okręgu. 

Co zrobić, jeśli mieszkamy w innym miejscu lub przebywamy w dniu wyborów i referendów poza miejscem zamieszkania lub zameldowania?

Jeśli stale zamieszkujesz na terenie danej gminy, lecz nie jesteś tam zameldowany na pobyt stały, musisz złożyć wniosek do właściwego dla miejsca zamieszkania urzędu gminy z prośbą o dopisanie do rejestru wyborców.

Jeśli w dniu wyborów i referendum będziesz przebywać poza miejscem zamieszkania lub zameldowania, wtedy należy skorzystać z wniosku o dopisanie się do spisu wyborców w danym okręgu wyborczym. Pozwala to na oddanie głosu tylko w tych wyborach i referendum w lokalu odpowiednim dla wskazanego we wniosku miejsca pobytu. 

Jeśli nie wiesz, gdzie będziesz w niedzielę, 15 października 2023 r., a chcesz wziąć udział w referendum oraz wyborach, wówczas należy złożyć wniosek o zaświadczenie o prawie do głosowania. Wyborca, który uzyska takie zaświadczenie nie jest ujęty w żadnym spisie wyborców i zostanie wpisany na listę w dniu głosowania, w wybranym przez siebie obwodzie, po okazaniu obwodowej komisji wyborczej zaświadczenia. Dlatego, gdy idziesz do lokalu wyborczego – nie zapomnij zabrać go ze sobą!

Wnioski można złożyć w urzędzie lub przez internet, za pośrednictwem platformy ePUAP. Termin złożenia wniosku upływa 12 października.

To, gdzie obecnie wpisany jesteś do rejestru wyborców możesz sprawdzić, składając wniosek do urzędu gminy, lub internetowo, za pośrednictwem platformy mObywatel.

Jak oddać głos w referendum?

Idąc do lokalu wyborczego, aby oddać głos w referendum oraz wyborach parlamentarnych, nie zapomnij zabrać ze sobą dokumentu ze zdjęciem – dowodu osobistego lub paszportu. Zostaniesz poproszony o jego okazanie przy pobieraniu kart do głosowania.

Jeśli jesteś osobą niepełnosprawną, na twoją prośbę może pomagać ci w lokalu wyborczym inna osoba.

Na karcie do głosowania w referendum znajdą się cztery pytania, a pod każdym z nich – dwie kratki z możliwą odpowiedzią „tak” lub „nie”. 

Aby oddać głos ważny, należy odpowiedzieć oddzielnie na każde z pytań, stawiając znak „X” w kratce z lewej strony odpowiedzi, którą chcesz wybrać. 

Głos jest nieważny, jeśli znak „X” zostanie postawiony w obu kratkach lub nie zostanie postawiony w żadnej z kratek w odpowiedzi na konkretne pytanie.

Karta do głosowania inna niż ustalona urzędową lub/i pozbawiona pieczęci obwodowej komisji wyborczej jest nieważna. 

Zniszczenie karty do głosowania – o czym poinformował przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej – może być potraktowane jako przestępstwo z art. 248 ust. 3 Kodeksu karnego, zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3. 

Pytania referendalne 

W referendum 15 października 2023 r. postawione zostaną cztery pytania:

1. Czy popierasz wyprzedaż majątku państwowego podmiotom zagranicznym, prowadzącą do utraty kontroli Polek i Polaków nad strategicznymi sektorami gospodarki?
2. Czy popierasz podniesienie wieku emerytalnego, w tym przywrócenie podwyższonego do 67 lat wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn?
3. Czy popierasz likwidację bariery na granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi?
4. Czy popierasz przyjęcie tysięcy nielegalnych imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, zgodnie z przymusowym mechanizmem relokacji narzucanym przez biurokrację europejską?

Na każde z nich możliwa będzie odpowiedź „tak” lub „nie”.

Głosowanie przez pełnomocnika

Prawo dopuszcza możliwość głosowania przez pełnomocnika dla osób posiadających pełnię praw wyborczych, które mają orzeczony znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności lub ukończyły najpóźniej w dniu referendum 60 rok życia.

Kto może zostać pełnomocnikiem? Może to być osoba pełnoletnia, posiadająca pełnię praw wyborczych. Pełnomocnictwo można przyjąć tylko od jednej osoby, lub od dwóch, jeśli jedna z nich to bliski krewny, małżonek lub podopieczny. 

Możliwość ustanowienia pełnomocnika nie dotyczy jednak głosujących w obwodach za granicą lub w obwodach odrębnych (w domu studenckim, zakładzie leczniczym, domu pomocy społecznej oraz zakładzie karnym lub areszcie śledczym).

Aby uzyskać możliwość głosowania przez pełnomocnika, należy za pośrednictwem platformy ePUAP lub w urzędzie gminy, złożyć wniosek w terminie nie późniejszym niż 9 dni przed dniem referendum. 

Oprócz wniosku, należy przygotować:

• dowód osobisty (przy składaniu wniosku w urzędzie);
• kopię, skan lub zdjęcie orzeczenia o niepełnosprawności (jeśli dotyczy);
• oryginał, skan lub zdjęcie pisemnej zgody osoby, która ma zostać pełnomocnikiem.

Wzory dokumentów – zarówno wniosku o sporządzenie aktu pełnomocnictwa, jak i zgody na przyjęcie pełnomocnictwa – znajdują się na stronie Państwowej Komisji Wyborczej.

Uwaga!
Wniosek o sporządzenie aktu pełnomocnictwa w wyborach dotyczy również referendum, a akt pełnomocnictwa sporządzony w związku z wyborami dotyczy również głosowania w referendum.

Głosowanie korespondencyjne

Osoby o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, osoby, które ukończyły 60. rok życia lub osoby pozostające w izolacji lub kwarantannie mogą skorzystać także z możliwości głosowania korespondencyjnego. Stosowny wniosek – którego wzór dostępny jest na stronie PKW – należy złożyć w urzędzie lub elektronicznie, w szczególnych przypadkach – telefonicznie nie później niż 13 dni przed dniem referendum. W przypadku osób przebywających w izolacji lub kwarantannie – termin ten przypada najpóźniej na 5. dzień przed dniem referendum (w szczególnych przypadkach – na 2. dzień przed referendum).

Osoba, która zawnioskowała o głosowanie korespondencyjne otrzyma od przedstawiciela Poczty Polskiej pakiet wyborczy, w skład którego wchodzą:

– koperta zwrotna, 
– karta do głosowania w wyborach do Sejmu i do Senatu,
– karta do głosowania w referendum, 
– koperta na kartę do głosowania,
– oświadczenie o osobistym i tajnym oddaniu głosu na kartach do głosowania, 
– instrukcja głosowania korespondencyjnego.

Po oddaniu głosu należy karty do głosowania umieścić w kopercie do tego przeznaczonej i koniecznie zakleić. Zaklejoną kopertę oraz wypełnione i podpisane oświadczenie o osobistym i tajnym oddaniu głosu należy umieścić w kopercie zwrotnej, którą zaklejoną należy przekazać przedstawicielowi Poczty Polskiej.

Kiedy wyniki referendum są wiążące i co to oznacza?

Wynik jest wiążący, jeżeli w referendum wzięła udział więcej niż połowa osób uprawnionych do głosowania. Liczba uprawnionych do głosowania – według danych Państwowej Komisji Wyborczej – na 30 czerwca 2023 r. wynosiła niespełna 29,1 mln osób. 

Ustawa o referendum ogólnokrajowym wskazuje, że „właściwe organy państwowe podejmują niezwłocznie czynność w celu realizacji wiążącego wyniku referendum zgodnie z jego rozstrzygnięciem”. Realizacja ta może być wydaniem konkretnych aktów prawnych, lub – jak pisze ustawodawca – „podjęciem innych decyzji”, zgodnych z wynikiem referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa.

Jeśli w referendum wzięło udział mniej niż połowa uprawnionych go głosowania – wówczas wynik jest niewiążący i ma charakter opiniodawczy – rządzący mogą, ale nie muszą, brać go pod uwagę.

Wiążący nie oznacza tego samego, co ważny. Referendum jest ważne, jeśli zostało przeprowadzone zgodnie z prawem, co stwierdza Sąd Najwyższy, po rozpatrzeniu możliwych protestów, w terminie nie późniejszym niż 60 dni od ogłoszenia wyników referendum. 

Kluczowa dla wiążącego charakteru referendum jest zatem frekwencja. Korzystnie na frekwencję wpłynąć może m.in. przeprowadzenie go w ciągu dwóch lub organizacja referendum w tym samym dniu, co wyborów.

Źródło